شاید با خودتان فکر کنید که «پس کی پسرم می‌تواند اتاقش را خودش جمع کند!» یا «روزی را می‌بینم که دخترم لباس‌هایش را مرتب در کمد بگذارد؟!» وقتی ریخت‌وپاش و بی‌نظمی و بازیگوشی فرزندتان را می‌بینید شاید فکرش را هم نکنید که همین‌ها روزی از پس‌کارهایی که به آن‌ها محول می‌شود، بربیایند.
به‌طورکلی مسئولیت‌پذیری یعنی قابلیت پذیرش و به عهده گرفتن کاری که از کسی خواسته‌شده است. البته مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد، وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می‌کند و باید حتماً انجام بگیرد. اما وقتی از کسی خواسته می‌شود مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملاً مشخص شود موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می‌آورد.
مسئولیت‌پذیری ویژگی‌هایی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:
* نکته بسیار مهم درباره مسئولیت این است که اجباری برای پذیرش درخواست وجود نداشته و درواقع مسئولیت، انتخابی آگاهانه است؛ درست مثل قراردادی نانوشته که همه اجزای آن برای طرفین مشخص است.
* پذیرفتن مسئولیت همچنین نباید بااحساس گناه یا بدهکاری، یا اعمال زور و مبارزه همراه باشد؛ بلکه باید بدون فشار مالی یا عاطفی مطرح شود. اگر فردی احساس کند بازور او را مجبور به انجام کاری کرده‌اند، ممکن است خود او هم‌چنین روشی را در پیش بگیرد؛ یعنی علاوه بر نپذیرفتن آن مسئولیت، سعی کند از طریق زورگویی یا لجبازی به خواسته‌های خود برسد.
به‌طورکلی می‌توان دو نوع مسئولیت‌پذیری را مشخص کرد: مسئولیت‌پذیری شخصی؛ و مسئولیت‌پذیری اجتماعی. مسئولیت‌پذیری شخصی و خانوادگی، وظایف شخصی اولیه‌ای هستند که اکثر کودکان خودشان در سنین پایین انجام می‌دهند؛ مثل مسواک زدن، استفاده از توالت، شستن دست‌ها و لباس پوشیدن. برخی والدین انجام این وظایف را کافی می‌دانند، اما باید به کودکان وظایفی درباره کارهای خانه نیز محول کرد تا علاوه بر مسئولیت‌پذیری شخصی و خانوادگی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی را نیز بیاموزند و در مقابل دیگران احساس مسئولیت داشته باشند.
برای زنده کردن زودتر حس زیبای مسئولیت‌پذیری در کودک، روش‌های زیر را امتحان کنید:
کودکتان را دست‌کم نگیرید: اغلب والدین کارهایی را که کودکان قادر به انجامشان هستند پایین‌تر از حد واقعی در نظر می‌گیرند. آن‌ها حتی ممکن است کارهایی را برای کودکانشان انجام دهند که خود آن‌ها به‌خوبی قادر به انجامش هستند.
وظایفی را پیدا کنید که مناسب سن کودکتان باشد: اگر وظیفه‌ای که به او می‌دهید برای سنش مشکل باشد، ناامید و دل‌زده خواهد شد. اما اگر کارها طوری باشند که کودک از عهده انجام آن‌ها به‌خوبی برآید، به‌این‌ترتیب تشویق می‌شود و می‌خواهد کارهای بیشتری انجام بدهد.
به خاطر داشته باشید کلید کار «سادگی» است: کودکان خردسال عادت دارند به محدوده کوچکی توجه کنند. بنابراین انجام کارهایی را به او بسپارید که در یک محدوده کوچک باشد تا او را خسته نکند.
برای فرزند خود دقیقاً مشخص کنید انتظار دارید چه‌کاری انجام بدهد: و به او نشان دهید چگونه این کار را انجام دهد.
کارهای کوچک به او بسپارید: وقتی کودکان انجام کارهای ساده را به عهده می‌گیرند، این احساس رادارند که در انجام کاری مفید برای خانواده مشارکت می‌کنند. بهتر است یک چارت وظایف تهیه کنید. اگر کودک کوچک است به‌جای کلمات از تصاویر در این چارت استفاده کنید. این چارت می‌تواند از مسئولیت‌های کوچک مانند خاموش کردن چراغ‌های اضافی خانه تا قفل‌کردن در یا جمع‌کردن کاغذهای روی زمین باشد. فقط بگذارید او این کارها را انجام دهد و برای رسیدن به این هدف صبور باشید. باید حواستان باشد که با افزایش کارهایی که باید کودک انجام دهد، او نیاز به تشویق هم دارد.
باورشان کنید: مدام تکرار نکنید که «تو نمی‌توانی این کار رو انجام بدی!»، «تو از پس این کار برنمیای!» بهتر است ظرفیت آن‌ها را دریابید و متناسب با آن از آن‌ها توقع داشته باشید. وقتی آنچه را که در توانشان است از آن‌ها بخواهید،‌ آن‌ها با حس قوی مسئولیت‌پذیری‌شان شمارا شگفت‌زده می‌کنند. در این مورد آنچه مهم است تلاشی است که کودک برای انجام کار می‌کند و نتیجه کار اهمیتی ندارد.
اگرچه ممکن است دشوار باشد، کارهای کودک را تصحیح نکنید: تصحیح کردن، ناخودآگاه این پیام را به کودک منتقل می‌کند که تلاشش به‌اندازه کافی خوب نبوده است. بنابراین به‌جای توجه به مقدار کاری که انجام داده است، به تلاشش توجه کنید و از سرزنش کردن او نیز بپرهیزید.
سرزنش کردن سبب می‌شود کودک تصور کند هرگز نمی‌تواند شمارا راضی نگه دارد و بنابراین دست از تلاش برمی‌دارد. به یاد داشته باشید باگذشت زمان، کودک در کارهایش مهارت پیدا می‌کند، بر آن‌ها مسلط می‌شود و از عهده انجام کارها بهتر برمی‌آید.
بگذارید آنچه می‌خواهند را به دست بیاورند: اگر کودکتان یک هدیه گران‌قیمت می‌خواهد بهترین کار این است که از او بخواهید نیمی از پول آن هدیه را خودش به دست آورد و به آن‌ها کمک کنید از مهارت‌هایشان استفاده کنند. در این مدت شما می‌توانید بابت برخی کارهای خانه به آن‌ها پول پرداخت کنید. مثلاً اگر برای کاشتن گلی در باغچه یا شستن ظرف‌ها به شما کمک کردند، مبلغی بر ای‌شان در نظر بگیرید. این بهترین دادوستد برای القای حس مسئولیت‌پذیری در آن‌هاست.
به کودکان یاد دهید اشتباهاتشان را بپذیرند: اگر کودکانتان کار اشتباهی انجام دادند نه آن‌ها را بترسانید و نه خیلی ساده از کنار آن بگذرید. قبول اشتباه یکی از بهترین راهکارها در زندگی است. این باعث می‌شود شما برای هر آنچه انجام دادید، مسئول باشید.
به‌جای جملات منفی از جملات مثبت استفاده کنید: مثلاً به‌جای «اگر لباس‌های میهمانی را درنیاوری …» از این عبارت استفاده کنید «اگر می‌خواهی بازی کنی اول باید لباس‌های میهمانی را درآوری.» بدین ترتیب اگرچند بار این جملات را تکرار کنید، انجام این کارها برای کودک به شکل عادت درمی‌آید و دیگر نیازی نیست کارها را مرتب به او یادآوری کنید.
به یاد داشته باشید یکی از موارد اساسی در آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان، استفاده از عواقب طبیعی و منطقی رفتارهاست: کودک باید در آموزش مسئولیت‌پذیری بیاموزد انتخاب کند و از انتخاب خود درس بگیرد. بنابراین کاری کنید عواقب تبدیل به جریان طبیعی کم‌کاری کودک شوند. به‌عنوان‌مثال اگر کودک از جمع‌کردن اسباب‌بازی‌هایش در اتاق پذیرایی سرباز می‌زند، اسباب‌بازی‌های او به مدت دو روز از دسترس او دورنگه داشته شوند؛ اگر لیوان شیر را می‌ریزد، به او دستمالی برای تمیز کردن داده شود؛ یا اگر به خاطر اتلاف وقت سرویس را از دست می‌دهد، پیاده به مدرسه می‌رود.
بهتر است در هر شرایطی خونسردی خود را حفظ کنید، چراکه بروز خشم و عصبانیت فقط کارها را دشوارتر می‌کند: اگر فرزندتان تمایل ندارد کاری را انجام دهد، به‌طور واضح و فقط یک‌بار دیگر کاری را که قرار بوده انجام دهد به او یادآوری کنید. بهتر است این یادآوری نیز همراه با شوخی باشد.
مثل‌اینکه «لباس‌های کف اتاقت صدایت می‌زنند کی می‌خواهی جوابشان را بدهی!» در مواقعی نیز که فرزندتان کارها را با شلوغ‌کاری و شیطنت انجام می‌دهد، به‌جای بروز خشم، برای او مشخص کنید این شلوغ‌کاری‌ها فقط برای یک‌بار قابل‌تحمل‌اند و برای بار دوم تنبیه در پی خواهند داشت.
تأکید کنید در قبال انجام کارهایش پاداشی دریافت نمی‌کند: کودک باید بداند مانند دیگر اعضای خانواده وظایفی دارد که باید انجام بدهد، بدون اینکه انتظار پاداشی داشته باشد. البته تشویق‌های کلامی را فراموش نکنید و رفتارهای پسندیده فرزندتان را جلوی خودش به زبان بیاورید. این کار باعث می‌شود با شور و شوق بیشتری دوباره آن کار را تکرار کند و در خاطرش ماندگار شود.
با همسرتان هماهنگ باشید: اگر تصمیمی گرفتید و از فرزندتان خواستید کاری را انجام بدهد، قاطعیت به خرج دهید؛ و درباره قوانین خانه و انتظاراتتان از کودک، به‌صورت شفاف و واضح با او صحبت کنید.
اگر از فرزندتان می‌خواهید وسایلش را سر جایش بگذارد، خودتان باید در منزل این کار را انجام دهید، و وسایلتان را دوروبر خانه پرت نکنید!