مدت زمان رشد قد در کودکان و نوجوانان را می‌دانستید؟
قد با مجموعه پیچیده ای از ژنتیک و محیط تعیین می شود. قانون اصلی آن را می توان به شکل زیر تعریف کرد: (ژنتیک + هورمون ها + تغذیه) – استرس
اولین مرحله رشد انسان دوران شیرخوارگی است که دو سال اول زندگی را شامل می‌شود. در بدو تولد قد متوسط نوزاد ۵۰ سانتیمتر است. در دو سال اول زندگی ۳۰ تا ۳۵ متر افزایش قد دیده می‌شود که این میزان در سال اول بیشتر یعنی حدود ۲۵ سانتیمتر است. این رشد سریع، ادامه رشد جنینی است و سرعت آن با افزایش سن کاهش می‌یابد.
دومین مرحله رشد دوران کودکی از دو سالگی تا شروع بلوغ را دربرمی‌گیرد. دراین دوران کودک هر سال پنج تا هفت سانتیمتر قد می‌کشد که این رشد در نزدیکی رسیدن به سن بلوغ کاهش می‌یابد.
سومین مرحله رشد دوران بلوغ است که طی این دوران یک جهش رشدی وجود دارد. در این مرحله پسران به‌طور متوسط ۲۵ تا ۳۰ و دختران ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر قد می‌کشند.
طی دوران بلوغ سرعت رشد قدی ۸ تا ۱۴ سانتیمتر در سال است. حداکثر جهش رشد در دختران پیش از شروع عادت ماهیانه است و پس از آن دختران به طور متوسط ۷ سانتیمتر قد می‌کشند. در پسران نیز حداکثر جهش رشد در مراحل انتهایی‌تر بلوغ دیده می‌شود. با پیشرفت بلوغ به علت تولید و ترشح هورمون‌های جنسی، تدریجا صفحات رشد استخوان بسته می‌شود و امکان افزایش قد پس از آن وجود نخواهد داشت. بنابراین این باور که تا ۲۵ سالگی قد می‌کشیم به‌طور کامل غلط است.
سرعت رشد قدی در دختران، در کنار دیگر عوامل، به میزان ترشح هورمون رشد و هورمون ج ن س ی استروژن نیز مربوط می‌شود.
هورمون رشد باعث افزایش رشد، به خصوص در استخوان‌ها و غضروف می‌شود، ولی هورمون ج ن س ی زنانه (استروژن) سبب بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کاهش رشد استخوان می‌شود. به همین دلیل است که بعد از شروع قاعدگی، سرعت رشد قدی در دختران کندتر می‌شود و معمولاً قد دختران در این زمان بیش از ۶ سانتیمتر افزایش نمی‌یابد.
البته طول مدت رشد قدی در پسرها طولانی‌تر از دخترها است، به‌طوری که معمولاً مردها قد بلندتر از زن‌ها می‌شوند. جهش رشد معمولاً در دختران (در حدود۱۱- ۱۰سالگی) حداقل ۲ سال زودتر از پسران اتفاق می‌افتد که مربوط به دوران بلوغ بوده و بسیار چشم‌گیر است، به گونه‌ای که در مدت یک سال میزان رشد ۲ برابر می‌شود.
جهش رشد قدی و حداکثر افزایش آن، معمولاً یک سال قبل از شروع عادت ماهانه اتفاق می‌افتد. بهترین توصیه برای رشد قدی دختران نوجوان این است که از توجه زیاد به مطالب مربوط به جنسیت بپرهیزند، چرا که هیجانات جنسی باعث ترشح بیشتر هورمون‌های ج ن س ی و در نتیجه شروع زودتر قاعدگی و بلوغ زودرس می شود. همانطور که در بالا اشاره شد،افزایش هورمون ج ن س ی زنانه و بلوغ زودرس باعث بسته شدن زودرس اپی فیز استخوان‌های بلند(مرکز رشد استخوانی) و در نتیجه کوتاهی قد در دختران می‌شود.
این نکته مسلم است که مدتی پس از بلوغ و حداکثر حدود سن ۲۰ سالگی رشد قدی متوقف می‌گردد. امروزه تبلیغات زیادی در دنیا و از جمله در کشور ما درباره‌ی افزایش دادن قد در جوانان به چشم می‌خورد. با توجه به این مسئله که پس از دوران بلوغ و بسته شدن مرکز رشد استخوانی، احتمال افزایش قدی وجود نخواهد داشت، دروغین بودن چنین ادعاهایی مشخص می‌شود. ضمناً برخی از افراد سودجو مدعی می‌شوند که تزریق برخی هورمون‌ها یا دیگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری می‌کنند و در نتیجه به مدت زمان رشد قدی آنها اضافه می‌گردد. این نکته نیز از نظر علمی هنوز مورد اثبات قرار نگرفته و استفاده از این مواد ممکن است ضررها و لطمات جبران ناپذیری را به بدن دختران وارد سازد. استفاده‌ی نابجا و نادرست از مکمل‌های غذایی اعم از ویتامین‌ها، املاح، پروتئین‌ها یا کربوهیدرات‌ها، چه به منظور افزایش رشد قدی و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه یا پزشک ممکن است علاوه بر اینکه نتایج دلخواه را به ارمغان نیاورد، موجب وارد آمدن لطمه به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز گردد.
یادآوری می‌شود که بسیاری از املاح در جذب با یکدیگر رقابت می کنند، لذا مصرف نابجای مکمل یک عنصر به جذب عنصر دیگر می تواند برای بدن مضر باشد. همچنین مصرف زیاد برخی از املاح و ویتامین‌ها، مسمومیت‌زا و مختل‌کننده‌ی نظم بدن بوده و قابل توصیه نیستند. صدمات و لطماتی که با اجرای رژیم‌های نامناسب (که موادی را کمتر یا زیادتر از حد به بدن می رسانند) به بدن وارد می‌شود بسیار قابل اهمیت و گاه غیرقابل جبران است.
ضایعاتی که بر کبد، کلیه، دستگاه‌های حیاتی بدن از جمله سیستم عصبی و دستگاه قلب و عروق ممکن است تحمیل شود، باید کاملاً مورد توجه باشد. در هر حال مشاوره با متخصصین تغذیه برای مادران باردار و شیرده و کودکان در حال رشد اهمیت ویژه‌ای داشته و در موارد بسیاری به رشد قدی و وزن‌گیری مناسب کودکان در حال رشد کمک شایانی می‌کند.
– هورمونی برای رشد
هورمون رشد از بخش جلویی غده هیپوفیز ترشح شده و وارد خون می شود و با اثر بر استخوان ها، باعث رشد طولی استخوان ها و بلندتر شدن قد می شود. ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز یک جریان دائمی و همیشگی نیست، بلکه این هورمون به صورت دوره ای یا پریودیک ترشح می شود و میزان آن در خون، در طول شبانه روز تفاوت دارد و تحت تاثیر عواملی ترشح آن افزایش می یابد.
خوابیدن، ورزش کردن ، گرسنگی، سرما ، اعمال جراحی ، شوک های عصبی و خوردن غذاهای پروتئینی باعث می شود که هورمون رشد بیشتر ترشح شود. در واقع هورمون رشد یک خاصیت فیزیولوژیک مهم دارد که از کاهش غلظت گلوکز (قند) خون جلوگیری می کند تا آن را برای نیاز سلول های مغزی حفظ کند. بنابراین کاهش غلظت
مدتی پس از بلوغ و حداکثر حدود سن ۲۰ سالگی رشد قدی متوقف می‌گردد
گلوکز به هنگام گرسنگی و ورزش سبب افزایش ترشح هورمون رشد در خون می شود.
در حین خواب عمیق نیز بیشترین مقادیر هورمون رشد ترشح می شود. در دوران کودکی، ترشح کافی هورمون رشد اهمیت زیادی دارد، زیرا مقادیر متناسب آن سبب رشد طبیعی کودک می شود و کاهش آن به کوتاهی قد و کاهش رشد کودک منجر می شود.
از طرف دیگر افزایش ترشح هورمون رشد نیز در سنین کودکی، باعث رشد و بلند قدی غیر طبیعی و غول پیکری وی می شود و عارضه‌ای به نام “ژیگانتیسم” را به وجود می آورد. حتی بعد از سنین رشد که صفحات رشد استخوان ها بسته می شوند، با افزایش ترشح هورمون رشد، اگرچه طول استخوان ها افزایش نمی یابد، اما قطر استخوان‌ها زیاد شده و درشت هیکلی در ناحیه فک، پیشانی، دست و پاها عارضه ای را به وجود می آورد که “آکرومگالی” نامیده می شود.
● علل کوتاهی قد
دو علت شایع برای کوتاهی قد وجود دارد.
علت اول کوتاهی قد ژنتیک است. در این حالت کودک کوتاه قد است زیرا پدرو مادر کوتاه قد بوده‌اند. در این کودکان رشد طبیعی است و سن استخوانی کودک نسبت به سن تقویمی عقب نیست. سن استخوانی در واقع نشان‌دهنده سن بیولوژیک واقعی کودک است. به‌عنوان مثال اگر کودکی ۱۰ساله، سن استخوانی هفت تا هشت ساله داشته باشد نشان‌دهنده یک اختلال یا بیماری در کودک است. کم‌کاری تیرویید، کمبود هورمون رشد، سوءتغذیه و بیماری‌های دستگاه گوارش می‌تواند عامل عقب افتادن سن استخوانی نسبت به سن تقویمی کودک باشد.migna.ir
دومین علت شایع کوتاهی قد، تاخیر سرشتی در رشد است. در این کودکان از سن دو سالگی کوتاهی قد دیده می‌شود و این در حالی است که پدر و مادر کوتاه قد نیستند. سرعت رشد کودک در سال تقریبا طبیعی است ولی سن استخوانی عقب است. درواقع قد کودک برای همان سن استخوانی مناسب است ولی نسبت به سن تقویمی، کوتاه است. بلوغ دراین کودکان با تاخیر همراه است. علاوه براین دو علت شایع، علل دیگری مانند بیماری عمومی مانند سوءتغذیه، کمبود ویتامین‌های D و کلسیم که موجب نرمی استخوان می‌شوند، بیماری سلیاک که به حساسیت به پروتئین گندم منجر می‌شود، بیماری‌های مزمن مانند کم‌خونی، بیماری‌های التهابی و… نیز می‌توانند موجب کوتاهی قد شوند.
● درمان کوتاهی
قد پس از تشخیص علت کوتاهی قد باید درمان مناسب صورت گیرد. برای مثال اگر کم‌کاری تیرویید وجود دارد، باید درمان شود. تشخیص کمبود هورمون رشد تا زمانی که کم‌کاری تیرویید به طور کامل اصلاح نشود، امکان‌پذیر نیست. چون در حضور کم‌کاری تیرویید، ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز، کاهش می‌یابد. یا اگر سوءتغذیه وجود دارد باید اصلاح شود.
به این مفهوم که هورمون رشد به طور کافی ترشح می‌شود ولی نمی‌تواند اثر کند. یا اگر بیماری سلیاک وجود دارد، حذف مواد غذایی حاوی این پروتئین از رژیم غذایی ضروری است. در غیر این صورت درمان‌های دیگر موثر نخواهد بود.
امروز هورمون رشد انسانی با استفاده از مهندسی ژنتیک ساخته می‌شود که قیمت بسیار گرانی دارد. مدت درمان با هورمون رشد که به صورت تزریقی انجام می‌شود بهتر است هر شب صورت گیرد. مدت درمان اغلب طولانی است و تا زمانی که رشد متوقف شود، درمان ادامه می‌یابد.
در برخی موارد ممکن است درمان پس از یک تا دو سال قطع شود و ترشح هورمون رشد با پیشرفت بلوغ طبیعی شود. درمان با هورمون رشد پس از تشخیص قطعی کمبود هورمون رشد تنها در صورتی موثر است که صفحات رشد استخوانی باز باشند. یعنی پیش از بلوغ یا اوایل بلوغ، در زمانی که صفحات رشد در حال بسته شدن هستند، درمان با هورمون رشد به هیچ‌وجه موثر نیست.
برای بررسی تناسب قد کودک باید ارزیابی قد کودک به طور مرتب انجام شود. برای این ارزیابی باید به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود.
▪ آیا کودک شما کوتاه قد است؟
▪ سرعت رشد کودک به چه میزان است؟
▪ آیا عدم تناسب میان رشد اندام‌ها و تنه وجود دارد؟
▪ آیا قد و وزن کودک متناسب است؟
▪ آیا کودک شما اختلال رشد در دوران جنینی داشته است و وزن او در موقع تولد کم بوده است؟
درمان با هورمون رشد اغلب بدون عارضه است و به ندرت ممکن است موجب افزایش فشار داخل مغزی خوش‌خیم، التهاب لوزالمعده و تنگی کانال عصب در مچ دست شود. استفاده از هورمون رشد تا زمانی که صفحات رشد بسته نشده است می‌تواند در درمان کوتاهی قد میسر باشد. در برخی از کودکان ممکن است برای به تاخیر انداختن بلوغ برای بازماندن صفحات رشد از داروهای متوقف کننده بلوغ همزمان با هورمون رشد استفاده شود.
رژیم غذایی مناسب به خصوص مصرف کافی پروتئین، مواد لبنی و میوه و ورزش مستمر در رشد قدی تاثیر موثری دارند، به خصوص در کودکانی که تحت درمان با هورمون رشد هستند.
کمبود روی و کوتاهی قد
عنصر روی یکی از مواد معدنی مورد نیاز بدن است که پس از آهن، بدن بیشترین نیاز را به آن دارد. این عنصر کمیاب در بدن نقش هایی حیاتی دارد و کمبود آن سبب خستگی و ضعف، کوتاه قدی، عوارض پوستی و دیررس بودن صفات ثانویه جنسی می شود.
در کشور ما یکی از دلایل مهم کوتاهی قد در کودکان و نوجوانان، کمبود روی است که بیشتر ناشی از جذب ناکافی این عنصر است. غلات و نیز غذاهای حیوانی مانند گوشت و تخم مرغ ، لبنیات و غذاهای دریایی مثل ماهی و میگو سرشار از روی هستند. مصرف نان هایی که به خوبی تخمیر نشده‌اند یا در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده شده است، از جذب روی و املاح معدنی دیگر جلوگیری می کنند و باعث کوتاهی قد در جوانان می شوند. در واقع در غلات و به ویژه پوسته آن ها ماده‌ای به نام فیتات وجود دارد که مانع جذب روی است. ولی در اثر تخمیر، تجزیه می شود و از بین می رود.
با این تفاسیر درمی یابید که مصرف نان هایی که به روش سنتی تهیه می شوند و به خوبی تخمیر می شوند، بهترین منبع روزانه برای تامین روی هستند.
امروزه مکمل استفاده‌ی نابجا و نادرست از مکمل‌های غذایی اعم از ویتامین‌ها، املاح، پروتئین‌ها یا کربوهیدرات‌ها، چه به منظور افزایش رشد قدی و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه یا پزشک ممکن است علاوه بر اینکه نتایج دلخواه را به ارمغان نیاورد، موجب وارد آمدن لطمه به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز گردد.
های روی به صورت شربت های در داروخانه ها وجود دارند که پزشکان برای کودکانی که دچار کوتاه قدی و تاخیر رشد هستند، تجویز می کنند. علاوه بر روی، ویتامین‌ها و مواد معدنی دیگر همچون ویتامینA ، B12 ، آهن و کلسیم برای رشد قد ضروری هستند.
